De rosmolens in de gemeente Eemsmond
In het verleden waren de grote boerderijen veelal voorzien van een rosmolen. Deze molens, die werden voortbewogen door een ros = paard, werden voornamelijk gebruikt voor het karnen van boter. Soms waren ze ook voor andere werkzaamheden ingericht, zoals dorsen.
In de gemeente Eemsmond bevinden zich nog een drietal van deze rosmolens.
Rosmolen te Usquert
In het dorp Usquert, aan de Streeksterweg 79 (bij het buurtschap 't Lage van de Weg) staat de kapitale boerderij "Zuidpool", gebouwd in 1852. Een voorganger van deze boerderij stond aan de Oudedijk en de bijbehorende landerijen behoorden tot de Reductie van 1594 tot het Julianaklooster te Rottum; hierna ging dit grondbezit over naar de provincie Groningen.
In de boerderij "Zuidpool" bevindt zich, op de originele locatie, een gereconstrueerde karnrosmolen, die gebruikt werd voor het karnen van boter.
De roskarnmolen te Usquert.
De karnton bevindt zich in het vertrek achter de linker muur.
De foto hieronder toont het rondsel.
De karnton van de karnrosmolen te Usquert, met de koperen hoepels.
Duidelijk zijn de kegelwerkoverbrenging in het houten raamwerk en de draaipols te zien.
Aan de wand hangen een test (platte, ondiepe schaal) en een zeef.
Foto's: B. D. Poppen, 4-1-2007
Het oorspronkelijke woonhuis van de boerderij "Zuidpool", met volledig ingerichte keukens, woon- en slaapvertrekken, is in oude stijl gerestaureerd. De boerderij en de roskarnmolen zijn (uitsluitend op afspraak) te bezichtigen voor groepen vanaf 6 personen.
Streeksterweg 79, 9988 RC Usquert, tel. 0595 43 36 82
Rosmolen te Warffum
Het hoofdgebouw van het Openluchtmuseum "Het Hoogeland"
een voormalige school in neo-klassisistische stijl.
Schoolstraat 2, 9989 AG Warffum, tel. 0595 42 22 33
De rosmolen die in het hoofdgebouw van het Openluchtmuseum staat opgesteld, stond oorspronkelijk in de boerderij Blocum bij Woltersum. Deze rosmolen is dusdanig groot, dat hij door twee paarden werd aangedreven. Hij werd dan ook niet alleen gebruikt voor het karnen, maar diende tevens als heveldorsmolen.
De molen heeft dan ook 174 kammen in het grote kroonwiel en de beide rondsels bevatten 12 staven. Dat maakt dat bij één omwenteling van het kroonwiel, de rondsels 14 maal rond gaan.
De foto's boven en onder tonen het kroonwiel en de rondsels.
Het ene rondsel drijft een groot verticaal wiel aan dat met een werktuig kon worden verbonden, zie de eerste foto en de foto hieronder.
Bij de rosmolen ligt een groot houten dorsblok.
Bij de rosmolen ligt eveneens een houten landrol.
Foto's: B. D. Poppen, 2-3-2007
Onderstaande detailfoto toont het rondsel dat is bedoeld om het karnroerwerk aan te drijven. Hiervan is alleen de horizontale as met het kegelwiel aanwezig. De kegelwerkoverbrenging in het raamwerk is verwijderd en de draaipols met het karnroerwerk en de karnton zijn dan ook niet aangesloten. De oorspronkelijke situatie is te vergelijken met die te Usquert.
Het Openluchtmuseum "Het Hoogeland" is geopend van april tot november.
Meer informatie over de openingstijden en de interessante collectie van het museum is te vinden op de website.
Rosmolen te Uithuizermeeden
De derde rosmolen bevindt zich te Uithuizermeeden
Hefswalsterweg 47
9982 TP UithuizermeedenDe boerderij is in 1877 gesticht en het woonhuis is in 1921 verbouwd.
In deze boerderij bevindt zich niet alleen de originele rosmolen uit 1847, maar ook het karnhuis en de melkenkelder zijn nog volledig intact. En net als in de boerderij "Zuidpool" te Usquert, zijn ook hier de dienstvertrekken voor het personeel nog aanwezig.
De rosmolen bevindt zich nog in de originele staat.
Een oogklep die het paard kreeg voorgebonden.
De karnton van de rosmolen is niet aangesloten.
Foto's: R. Venhuizen, 1-6-2002
Schommelkarn in molen Eva te Usquert
In de molen "Eva" te Usquert bevindt zich op de tweede zolder een schommelkarn. Deze bestaat uit een rechthoekige houten bak, met aan weerszijden een handgreep, waardoor ze door twee personen kon worden bediend. In de bak zijn twee binnenwanden van geribde platen geplaatst. Door de bak, die met stangen aan een bok hangt, met handkracht heen en weer te schommelen, klotste en sloeg de melk tegen en door de geribde platen. De boter scheidde zich tenslotte van de melk, waarna het bewerkt kon worden. Schommelkarnen kwamen ook voor met een ophanging aan riemen of touwen. De schommelkarn is afkomstig van mevrouw Westerhuis en stond in haar boerderij te Usquert.
Het interieur van de schommelkarn
met de twee geribde binnenplaten.
Ook is een handgreep te zien.
Foto's: B. D. Poppen, 30-4-2009
Enige toelichting op karnmolens
Het karnen is te vergelijken met slagroomkloppen en gebeurde vroeger met de hand. Later beschikte men over karnrosmolens, waarbij de aandrijvingkracht werd geleverd door een paard (ros). Hierdoor was men in staat grotere hoeveelheden melk te verwerken tot boter. Ook hondenkarnmolens kwamen voor.
In de Groningse en Friese boerderijen werden de roskarnmolens om hygiënische redenen zo gebouwd, dat het karnproces plaatsvond in van elkaar gescheiden ruimten. In de ene ruimte liep het paard zijn rondjes en in een andere, door een muur gescheiden ruimte, stond de karnton.
Op de tekening gebeurt het karnen met de stampertechniek.
Het karnen gebeurde of met een draaimechaniek (zoals te Usquert) of met een stampermechaniek. In de noordelijke provincies komt het draaimechaniek voornamelijk voor in Groningen en de stampermechaniek in Friesland.
Op de tekening gebeurt het karnen met de draaitechniek.
De duigen van de grote karntonnen werden bij elkaar gehouden door brede koperen hoepels. Het koper had als voordeel dat het niet oxideerde in tegenstelling tot ijzeren hoepels.
Met de opkomst van de melkfabrieken verdween het karnen definitief van de boerderij.
De rosmolens konden voor diverse doeleinden worden ingericht. Zo konden ze dan ook worden gebruikt voor het malen van graan of het uitpersen van zaden tot olie. Daarvoor waren dan wel vaak twee paarden nodig.
- Over een "Karntoestel door een hond in beweging gebracht" is in het document Karnwerktuigen in het midden van de 19e eeuw zowel een tekening als een beschrijving te vinden.
Meer informatie over rosmolens is te vinden op de pagina rosmolens.